Το σπίτι του Ροδάκη δεν είναι πλέον το σπίτι του Ροδάκη
Το σπίτι του Ροδάκη στον Μεσαγρό είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς της Αίγινας. Πολλά έχουν ειπωθεί και γραφτεί για την αξία του πολιτιστικού μνημείου που έχει χαρακτηριστεί ως «ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία σύμφωνα με τις διατάξεις των Ν 1469/1950 και 2039/92, ως σύνολο κτισμάτων που αποτελούν την οικία Αλ. Ροδάκη, στο Μεσαγρό Αιγίνης με περιβάλλοντα χώρο στα όρια της κατατμημένης ιδιοκτησίας, διότι πρόκειται για εξαιρετικό δείγμα παραδοσιακής Αιγινίτικης αρχιτεκτονικής με ιδιαίτερα αξιόλογα διακοσμητικά στοιχεία, απόλυτα ενταγμένο στο φυσικό τοπίο.»Σε πρόσφατο άρθρο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό LIFO από την Αργυρώ Μποζώνη (26.9.2021) αποκαλύπτονται εικόνες από τη συντήρηση του εσωτερικού χώρου του διατηρητέου μνημείου με αφορμή την έκθεση που πραγματοποιείται στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη» με τίτλο «Το σπίτι του Ροδάκη. Προς μια συναισθηματική δόμηση. Διονύσης Σοτοβίκης».
Έχει προηγηθεί παρουσίαση στην εκπομπή του καναλιού της βουλής «Αστικό τοπίο» (19.1.2021), όπου παρακολουθούμε μέρος της αποκατάστασης κυρίως εστιάζοντας στις εξωτερικές όψεις και περιβάλλοντα χώρο.
Στις 28.6.2021 δημοσιεύτηκε στα τοπικά μέσα και στις εφημερίδες «Νέα» και «Εφημερίδα Συντακτών» (29.06.2021) επιστολή 16 γνωστών κατοίκων της Αίγινας προς τις αρμόδιες υπηρεσίες (ΥΠ.ΠΟ., Υπουργό και Υφυπουργό, Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, Πολεοδομία, Δήμο Αίγινας, Τ.Ε.Ε. και ΣΑ.Δ.Α.Σ.) με συγκεκριμένα ερωτήματα και αίτημα άμεσων ενεργειών για την κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει το μνημείο, συνοδευόμενη από φωτογραφικό υλικό στο οποίο απεικονίζονται επεμβάσεις όπως φεγγίτες οροφής, χρήση σύγχρονων υλικών που κατά κανόνα θεωρούνται ασύμβατα με τα παραδοσιακά υπάρχοντα και προσθήκη κατ’ επέκταση νέου χώρου.
Έχοντας πραγματοποιήσει μακροχρόνια μελέτη του σπιτιού του Ροδάκη θα θέλαμε να καταθέσουμε το ελάχιστο σχόλιο για την «αποκατάσταση» που έχει έρθει στο φως.
Η φωτογραφία με την οποία ξεκινά το άρθρο του LIFO με την επιτοίχια ζωγραφική απεικονίζει το δεξί της εισόδου τμήμα του κυρίως σπιτιού με το τζάκι, για την οποία η συντάκτης αναφέρει: «Ο γεννημένος το 1854 Ροδάκης…...ζωγράφισε παγώνια και άνθη πάνω από το τζάκι…». Δεν τεκμαίρεται από τις πηγές που γνωρίζουμε η ύπαρξη αυτών των συγκεκριμένων ζωγραφικών παραστάσεων, ειδικά αυτής που απεικονίζει παγώνια. Σε αυτό το σημείο, τα τμήματα της επιτοίχιας ζωγραφικής που αποκάλυψε η αποτύπωση που πραγματοποιήθηκε από την Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. με τον καθηγητή Τάση Παπαϊωάννου (2011) και συνέχισε η βροχή, φαίνεται να ήταν αυθόρμητες ζωγραφικές επαναλήψεις σχεδόν με αυτόματη γραφή ενός χοντροκόκκινου μοτίβου ζικ-ζακ που γίνεται ρόμβος ή Χ, πάνω σ’ ένα «περιγεγραμμένο» σύννεφο μπλε ουλτραμαρίν χρώματος πιτσιλισμένο με κόκκινες ή μαύρες κηλίδες σε ομάδες σχημάτων. Επιπρόσθετα, φαίνεται και αυτή η ζωγραφική να είναι, όπως και όλες οι εικαστικές επεμβάσεις του Ροδάκη, ένα παλίμψηστο με αχνές νύξεις αλλεπάλληλων στρωμάτων. Σε κάθε περίπτωση η «συμπλήρωση» τμημάτων μετά από μελέτη συντηρητών, θα έπρεπε να έχει απολύτως διακριτά τα σημεία που συμπληρώθηκαν. Θα είχε ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον να δημοσιοποιηθεί η μελέτη και ανάλυση των συντηρητών που πραγματοποίησαν τη συγκεκριμένη αποκατάσταση.
Ανατρέχοντας στον Χάρτη της Βενετίας (1964), που αποτελεί ένα σύνολο συμφωνημένων θεσμικά αρχών για τη συντήρηση και αποκατάσταση των μνημείων και τοποθεσιών, μπορούμε να δούμε:
«Η διαδικασία της αποκατάστασης (ενός μνημείου) είναι μια επέμβαση υψηλής εξειδίκευσης που επιβάλλεται να γίνεται κατ' εξαίρεση. Έχει σαν στόχο να διατηρήσει και να αποκαλύψει τις αισθητικές και ιστορικές αξίες του μνημείου και βασίζεται στον σεβασμό προς την αρχική του υπόσταση και τα αυθεντικά του στοιχεία. Σταματάει στο σημείο που αρχίζουν να υπάρχουν υποθέσεις.»
Από το φωτογραφικό υλικό που καταδεικνύει τις επεμβάσεις που έχουν πραγματοποιηθεί, φαίνεται να υλοποιήθηκε προσθήκη κατ’ επέκταση των βοηθητικών χώρων στο πίσω μέρος του κτιρίου.
Το σπίτι αντιπροσωπεύει τυπολογικά, το λαϊκό σπίτι με «λιακό», με δύο διασταυρωνόμενους όγκους σχήματος Γ, ανισοϋψή προσκτίσματα και βοηθητικούς χώρους που προστίθενται για ν’ ανταποκριθούν στις ανάγκες μιας αγροτικής περιοχής, σε έναν τόπο με περιορισμένους υδάτινους πόρους και στον συλλογικό τύπο που καταγράφεται λεπτομερώς στο έργο του Δ. Βασιλειάδη.
Ανατρέχοντας και πάλι στον Χάρτη της Βενετίας (1964) διαβάζουμε:
Άρθρο 6 «Η συντήρηση ενός μνημείου συνεπάγεται την διατήρηση του άμεσου περιβάλλοντος του στην κλίμακα του. Αν το παραδοσιακό πλαίσιο δεν έχει εξαφανιστεί έχουμε καθήκον να το διατηρήσουμε αλλά και ταυτόχρονα να αποκλείσουμε κάθε προσθήκη, κατεδάφιση και κάθε αλλαγή που θα μπορούσε να αλλάξει τις σχέσεις των όγκων και των χρωμάτων.»
Άρθρο 13 «Οι προσθήκες δεν μπορεί να γίνουν ανεκτές παρά μόνο αν σέβονται όλα τα ενδιαφέροντα μέρη του κτιρίου, το παραδοσιακό του πλαίσιο, την ισορροπία της σύνθεσης του και τις σχέσεις του με τον περιβάλλοντα χώρο.»
Και πάλι από το δημοσιευμένο φωτογραφικό υλικό η χρήση των δομικών υλικών στην αποκατάσταση, καταδεικνύει υλικά που δεν είναι συμβατά με τα χρησιμοποιημένα υλικά του μνημείου (όπως οι νέες πλάκες οπλισμένου σκυροδέματος), ακριβώς γιατί δεν υπάρχει δυνατότητα αφαίρεσης και απομάκρυνσης τους, και επομένως η επέμβαση που πραγματοποιείται δεν είναι αντιστρεπτή ως θα όφειλε.
Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι οι επεμβάσεις συνολικά φαίνεται να έχουν καταλήξει στην αλλοίωση της τυπολογίας και των χαρακτηριστικών του σπιτιού, στη χρήση υλικών με μη αναστρέψιμη φύση, στην ερμηνεία και με υποθέσεις προσθήκη διακοσμητικών στοιχείων, χωρίς τα νέα στοιχεία να είναι διακριτά.
Μπορεί για κάποιους το αποτέλεσμα να είναι γραφικό ή όμορφο, αλλά κατά την άποψη μας αυτό δεν φαίνεται να συνιστά αποκατάσταση με επιστημονικούς όρους και κανόνες, και κυρίως διατήρηση της ιστορικής μαρτυρίας και της συνέχειας του μνημείου στην κατάσταση και μορφή που κηρύχθηκε διατηρητέο.
Το σπίτι του Ροδάκη δεν είναι πλέον το σπίτι του Ροδάκη. Και αυτό είναι ένα θλιβερό σημείο της εποχής μας όπου όπως και σε άλλες εποχές κρίσης δημιουργούνται συνθήκες χαλάρωσης και αδυναμίας αντιδράσεων, ακόμη και απόδοσης ευθυνών. Ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα η Βιρτζίνια Γουλφ διαπιστώνει στη δεύτερη επίσκεψη της στην Ελλάδα (συμπεριλαμβανομένης της Αίγινας). «Ο τόπος είναι τόσο εξουθενωμένος που δεν μπορεί πια να διαφυλάξει τα συμφέροντα του.»
Υ.Γ. Το άρθρο αυτό βασίστηκε στο φωτογραφικό υλικό που συνοδεύει την επιστολή της 28.6.2021, στο άρθρο του LIFO της 26.9.2021 και σε αρχειακό φωτογραφικό υλικό.Η Ζωή Γεωργιάδου είναι διδάκτωρ της Σχολής Αρχιτεκτόνων – Μηχανικών Ε.Μ.Π., έχει δίπλωμα από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων – Μηχανικών Ε.Μ.Π. και πτυχίο Διακοσμητικής Τ.Ε.Ι. Είναι Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, Διευθύντρια Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών και Διευθύντρια του Εργαστηρίου «Αρχιτεκτονική Εσωτερικών Χώρων, Σχεδιασμός και Οπτικοακουστική Τεκμηρίωση» της Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών και Πολιτισμού του ΠΑ.Δ.Α.
[1] Υ.Α. ΥΠ.ΠΟ./ΔΙ.ΛΑ.Π./Γ/963/46628/6-9-2001 - ΦΕΚ 1252/Β/27-9-2001.
[2] Στον Χάρτη σημειώνεται ότι «έχει πρωταρχική σημασία οι αρχές που πρέπει να πρυτανεύουν στη συντήρηση και την αποκατάσταση των μνημείων, να προέρχονται από κοινή συμφωνία και να διαμορφώνονται πάνω σε οικουμενικό διάγραμμα, αφήνοντας ταυτόχρονα σε κάθε έθνος την φροντίδα να εξασφαλίσει την εφαρμογή τους μέσα στα πλαίσια του δικού του πολιτισμού και των δικών του παραδόσεων.» Οι πρώτες κοινές βασικές αρχές διατυπώθηκαν με τον Χάρτη των Αθηνών το 1931. Ο Χάρτης της Βενετίας εξειδίκευσε τις πρώτες αυτές αρχές και αποτελεί ένα κείμενο «κλειδί» για τη διατήρηση και διάσωση των μνημονικών έργων ως χρέος των λαών να τα τις παραδώσουν στις μελλοντικές γενιές με όλο τον πλούτο και την αυθεντικότητα τους. Διατυπώθηκε στο 2ο Διεθνές Συνέδριο Αρχιτεκτόνων και Τεχνικών των Ιστορικών Μνημείων και εγκρίθηκε από το ICOMOS (Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Χώρων: International Council on Monuments and Sites). Για το πλήρες κείμενο: https://www.ssaette.gr/node/25 Οι προαναφερόμενοι χάρτες απετέλεσαν τη βάση των αρχών προστασίας των πολιτιστικών αγαθών και εμπλουτίστηκαν από επόμενα κείμενα όπως η Διακήρυξη του Άμστερνταμ (1975), η Σύμβαση της Γρανάδας (1985), η Διεθνής Χάρτα για την Προστασία των Ιστορικών Πόλεων (1987), το κείμενο της Νάρα για την αυθεντικότητα (1994), κ.λπ.
[3]Βασιλειάδης, Β., Δημήτρης, 1957. Η Λαϊκή Αρχιτεκτονική της Αίγινας I. Αθήνα (Ανάτυπο από τον τόμο της Λαογραφίας 16/2).
[4] Woolf, Virginia, 1996. Ελλάδα και Μάης Μαζί. Μπερλής, Α. (επιμ.), Τσάτσου, Μ. (μτφρ.). Αθήνα: Ύψιλον.