Επιστολή της Ίριδας Κρητικού. "Εκεί που κολυμπούσαν ο Καζαντζάκης, ο Καλμούχος και ο Καπράλος: η ιστορική ακτή Καζαντζάκη στα Πλακάκια της Αίγινας σε μη αναστρέψιμο κίνδυνο".

Εκεί που κολυμπούσαν ο Καζαντζάκης, ο Καλμούχος και ο Καπράλος: η ιστορική ακτή Καζαντζάκη στα Πλακάκια της Αίγινας σε μη αναστρέψιμο κίνδυνο.

Εδώ και περισσότερο από έναν χρόνο, βρισκόμαστε όλοι μας, ως κάτοικοι της ιστορικής παράλιας περιοχής Πλακάκια της Αίγινας -μα και ως περήφανοι κάτοικοι, εραστές και θεράποντες του ιστορικού νησιού γενικότερα- ανήμποροι μάρτυρες ενός στυγνού εγκλήματος που συντελείται πλήρως αδιάφανα και σταδιακά και, όπως όλα τα εγκλήματα «νύχτα».

Με ποια άδεια, που ο Δήμος Αίγινας δεν έδωσε ποτέ, και με ποια κρυφή μελέτη – παρά τις επαναλαμβανόμενές μας ερωτήσεις και εκκλήσεις κοινοποίησης, ετοιμάζεται η ΔΕΔΔΗΕ να σκάψει στην «ερημική και ακατοίκητη» Λεωφόρο Καζαντζάκη του Μόραλη και του Νικολάου, του Καπράλου και του Νεγρεπόντη, του Καλμούχου και του Καζαντζάκη, αλλά και τόσων ακόμη ιερών τεράτων των γραμμάτων και των τεχνών που ήδη από τις απαρχές της δεκαετίας του 1920 (μικρό μα έκπαγλης ευφράδειας πειστήριο το θαυμάσιο επισυναπτόμενο κείμενο του Βάρναλη) αγκάλιασαν τρυφερά με τον πνεύμα και με τη σάρκα τους τα Πλακάκια της Αίγινας, προκειμένου να τοποθετήσει ΠΑΡΑΝΟΜΑ και σε αντίθεση με την ρητώς υποσχεθείσα υπόγεια σύνδεση, κολώνες εναέριας υπερθαλάσσιας σύνδεσης ρεύματος μέσης τάσης, πληγώνοντας έτσι οριστικά το μοναδικού κάλλους μονάκριβο τοπίο μεταξύ των ιστορικών οικιών και μνημείων Καπράλου και Καζαντζάκη;

Τα σπίτια αυτά, μαζί με εκείνα του Νικολάου, του Μόραλη, του Νεγρεπόντη, της Δέσποινας Γερουλάνου και τόσων ακόμη που εν συνόλω εκτείνονται στην βορειοδυτική ακτογραμμή του νησιού από την πόλη έως την οικία Καζαντζάκη στο ΒΔ ακρωτήριο και στα 3,5 ετούτα χιλιόμετρα που χαρακτηρίστηκαν από τον ΑΔΜΗΕ και τον ΔΕΔΔΗΕ «έρημα», υπήρξαν με τον δικό τους τρόπο φιλόξενος και ανεξίτηλος διαδραστικός πνευματικός θύλακας του νησιού. Και έδωσαν το έναυσμα στην αναζήτηση και τη θεμελίωση πολλών ακόμη κατοικιών πνευματικών ανθρώπων του τόπου, στην ίδια εμβληματική για την ελληνική ιστορία της τέχνης περιοχή του νησιού. Ο επιστήθιος φίλος του Τάκη Καλμούχου, Νίκος Καζαντζάκης, ακολουθώντας τα δικά του βήματα στην Αίγινα, αγόρασε εξ αδιαιρέτου με εκείνον το κτήμα στα Πλακάκια, προκειμένου να χτίσει και το δικό του σπίτι της θάλασσας που εξακολουθεί να μας προσκαλεί να σταματήσουμε μπρος του και που μας συγκινεί ως σήμερα. Κάποιες δεκαετίες αργότερα,, ακολούθησε ο Καπράλος (το πώς ήρθε στην Αίγινα, περιγράφει επίσης ο ίδιος στο σχετικό παράρτημα που ακολουθεί στο τέλος αυτής της δημοσίευσης). Επίσης, επισυνάπτεται πρόσφατη φωτό από την επίσημη σελίδα της ΕΠΜΑΣ από τις επισκέψεις παιδιών στο μουσείο Καπράλου-παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης και στο μνημείο της Μάνας, δεξιά από το οποίο σχεδιάζεται η μη αναστρέψιμη τοποθέτηση των ηλεκτροφόρων κολόνων. Στο ίδιο ακριβώς σημείο της βόρειας ακτής που τη στιγμή ετούτη απειλείται με μη ανατρέψιμη καταστροφή. Στην ίδια ακριβώς ακτή, στην ίδια στροφή στα Πλακάκια, όπου ο Καλμούχος έστεκε ορθός μπροστά στο λευκό σπίτι του, κουνώντας το μαντήλι του, θέμα που αποτύπωσε στην περίφημη καρτολίνα που μοίραζε με απλή μα σημαίνουσα γενναιοδωρία στους επισκέπτες του. «Γεια σας, και πάντα χαρούμενοι! Τάκης», έγραφε το σημείωμα επάνω της.

Ο επισκέπτης της περιοχής της ακτής Πλακάκια, απολαμβάνει ως σήμερα τη χαμηλόφωνη ομορφιά της Αίγινας. Τις γνώριμες κορυφογραμμές, τους θυσάνους των πολυετών αλμυρικιών και των πεύκων και τις καμπύλες πλαγιές. Τα σταχτοπράσινα χρώματα και τα παιχνίδια της ώχρας, τον απαλό θαλασσινό ορίζοντα και τα λευκά ελλειπτικά πανιά στον ορίζοντα. Το φως, το χώμα και το χρώμα που συνθέτουν το αλάνθαστο ετούτο τοπίο, όπου εξακολουθεί να πάλλεται η μνήμη ενός ολόκληρου κόσμου με ουσιαστικές πνευματικές αναζητήσεις, με αυτοσχέδιες βεγγέρες και ολονύχτιες συζητήσεις, με μακρά ευεργετικά καλοκαίρια και απολαύσεις βραδύτερες. Η διαγραφή όλων των παραπάνω, δεν είναι τίποτε λιγότερο από στυγνό έγκλημα εναντίον του περιβάλλοντος, του πολιτισμού, της ιστορίας και της μνήμης.

Στην «απόκρημνη και ακατοίκητη εντός τουλάχιστον 3 χιλιομέτρων» ιστορική ακτή των Πλακακίων, μεταξύ της οικίας Καπράλου και της οικίας Καζαντζάκη, επέλεξε λοιπόν ο ΔΕΔΔΗΕ, κατόπιν υπόδειξης του ΑΔΜΗΕ να στήσει τις τριαντάμετρες τσιμεντένιες κολώνες Μέσης Τάσης και τους μετασχηματιστές για να συνδέσει με εναέριο ρεύμα όπως πλέον πικρά και παρά τις αρχικές διαβεβαιώσεις διαφαίνεται, το ακατοίκητο νησάκι Σταχτορρόη απέναντι, προκειμένου να εξυπηρετείται η ηλεκτροδότηση της Κρήτης. Ο ΑΔΜΗΕ προχώρησε όλους αυτούς τους μήνες με δόλο, καταστρέφοντας εντελώς την ειδυλλιακή ακτή όπου τόσοι λουόμενοι έκαναν καθημερινά μπάνιο, και τοποθετώντας για μήνες σε 24ωρη βάρδια φύλακες που πληρώνουμε εμείς κι εσείς, προκειμένου να μην κλαπούν τα υπό αναμονή πανάκριβα καλώδια. Χωρίς να επιχειρήσει να συνδέσει τη Σταχτορρόη με τον φυσικό χώρο υποδοχής δικτύων στο Λεόντι.

Χωρίς να ολοκληρώσει υπόγεια τη σύνδεση, όπως το αρχικό σχέδιο προέβλεπε.
Χωρίς να αναλογιστεί καν ότι οι χιλιάδες ευρώ που πληρώνονται εδώ και έναν χρόνο για βάρδιες, θα μπορούσαν επίσης να έχουν συμψηφιστεί με το κόστος της υπόγειας λογικής (αν και σε λάθος σημείο) σύνδεσης.
Χωρίς να αναλογιστεί το έγκλημα που διαπράττει, στην ειδυλλιακότερη ακτή του νησιού.

Ας σημειωθεί ότι στην εξίσου δημοφιλή θαλάσσια εξέδρα του διπλανού κολπίσκου, που επίσης χτίστηκε πολλές δεκαετίες νωρίτερα από τους ίδιους περίοικους, και που τώρα καταρρέει με κίνδυνο ατυχήματος για όσους την προτιμούν (βλέπετε είναι πολλοί οι κάτοικοι της έρημης αυτής ακτής), αν εμείς τολμήσουμε να βάλουμε έστω και ένα υποστυλωτικό λιθαράκι από κάτω, πάμε κατευθείαν αυτόφωρο από το Λιμεναρχείο. Όσο για το Υπουργείο Πολιτισμού που κωφεύει, προσπαθώντας ακόμη να καταλάβει τι του συνέβη με τα ολογράμματα στους ιερούς αιθέρες και τα προσβλητικά pole dancing στα κερκυραϊκά ανάκτορα για τα οποία έγινε χαλασμός, γνωρίζει άραγε ότι εδώ μιλάμε για κάτι αμετάκλητο και απόλυτα καταστροφικό για την ιστορία και το περιβάλλον του τόπου και κανενός δεν ιδρώνει το αυτί;

Το έργο του Τάκη Καλμούχου, Πανσέληνος στην Αίγινα, 1955, που επισυνάπτω, με απεικονιζόμενη τη μοναδική ομορφιά της κατοικημένης ήδη έκτοτε ακτής με τα σπίτια του Καλμούχου και του Καζαντζάκη, εκτίθεται κατά ειρωνική σύμπτωση στην τρέχουσα αφιερωματική στον ζωγράφο έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη του νησιού.

Στην ακτή αυτή όπου το υπέργειο ρεύμα θα αιωρείται σε λίγο χαρούμενα στον υπερθαλάσσιο ουρανό, γράφτηκε κάποτε ο Καπετάν Μιχάλης.

Στην ακτή αυτή, ακριβώς στο ίδιο κομμάτι της, ο Καλμούχος και ο Καζαντζάκης, εκμεταλλευόμενοι μια φυσική κρυφή γούρνα στον βράχο και χρησιμοποιώντας μια αυτοσχέδια τάπα, μούλιαζαν συνομιλώντας για ποίηση, ύπαρξη και ζωγραφική. Στην ακτή αυτή, λίγο πιο πέρα, ο Καπράλος με τη Σούλη, ζωσμένοι με ένα ζεμπίλι, διάλεγαν βότσαλα που θα γίνονταν έργα και έσερναν κορμούς ευκαλύπτων που θα γίνονταν τα συγκλονιστικότερα γλυπτά.
Στην ακτή αυτή, το δικό τους Μουσείο, ελάχιστα βήματα από το πληγωμένο σημείο, παράρτημα πλέον της Εθνικής Πινακοθήκης, υποδέχεται σήμερα εκατοντάδες φιλότεχνους και παιδιά που παρακολουθούν ξεναγήσεις και μετέχουν σε εργαστήρια. Η Εθνική Πινακοθήκη γνωρίζει άραγε το έγκλημα που συντελείται στην πόρτα της. Η Υπουργός Πολιτισμού, γνωρίζει, άραγε, και τι έχει να πει;


Στην ακτή αυτή, την καθόλου έρημη και απόκρημνη, πάντα μα πάντα πυκνοκατοικούσαν άνθρωποι που λάτρευαν και θεράπευαν την Ομορφιά.
Στην ακτή αυτή, η ομορφιά ακόμη ανθίζει.
Παρακαλούμε για την προσοχή και τη βοήθεια όλων σας προτού το αμετάκλητο αυτό έγκλημα υλοποιηθεί.
Παρακαλούμε κοινοποιήστε και δημοσιεύστε αυτήν την είδηση, αφού βεβαίως τη διασταυρώσετε. Είναι σίγουρο ότι δεν πρόκειται να λάβετε από τους Διαχειριστές του έργου ευκρινή απάντηση, όπως εδώ και μήνες δεν έχουμε λάβει και εμείς.


Ίρις Κρητικού
Αρχαιολόγος, Ιστορικός της Τέχνης
Αιγινήτισσα από καταγωγή και αγάπη


Το ιστορικό ενός εγκλήματος

Τον Νοέμβριο του 2022 η μελετητική εταιρεία Eco Consultants συνέταξε για λογαριασμό του ΑΔΜΗΕ μια μελέτη τροποποίησης της ΑΕΠΟ (Μελέτη Περιβαλλοντικών Όρων) που αφορούσε την ηλεκτρική σύνδεση της Αθήνας με την Κρήτη. Αναφέροντας μια σειρά τεχνικών δυσκολιών, η μελέτη προέκρινε τη λύση άμεσης ηλεκτροδότησης του υποσταθμού του έργου στη νησίδα Σταχτορρόη, μέσω υποβρυχίου καλωδίου που θα τη συνέδεε με την Αίγινα ή με το Αγκίστρι.
Επικαλούμενη πλήθος εμβριθών επιχειρημάτων που όμως βρίθουν ανακριβειών και ακόμη και ψευδών αναφορών προέκρινε ως άριστο σημείο προσέγγισης το ακρωτήριο Πλακάκια. Το ότι το άριστο αυτό σημείο, που δεν προκαλούσε καμία όχληση και δεν απαιτούσε καν την πραγματοποίηση νέας, συμπληρωματικής ΑΕΠΟ, συμπίπτει απόλυτα με το ΠΛΗΣΙΕΣΤΕΡΟ δυνατόν σημείο από τη Νησίδα Σταχτορόη, είναι προϊόν μια μεγάλης (και επωφελούς για τον ΑΔΜΗΕ) συμπτώσεως.
Η μελέτη αυτή, βεβαιώνει πως η προσαιγιάλωση του καλωδίου γίνεται σε βραχώδη ερημική ακτή πρακτικά ακατοίκητης περιοχής, με υποδομή μέσης τάσης στα 12 μέτρα. Άρα ΔΕΝ απαιτεί ούτε περιβαλλοντική μελέτη ούτε τοπική αδειοδότηση.
Αντίθετα, το σημείο αποτελεί πυκνοκατοικημένο και αναγνωρισμένο συνοικισμό από το 1920 και υπάρχουν τουλάχιστον 10 παραλίες σε απόσταση 1 χλμ. Τα έργα που έγιναν απείχαν πάρα πολύ από τα περιγραφόμενα. Αντί για το περιγραφόμενο χαντάκι 0.5μ πλάτος επί 1.6μ βάθος δημιουργήθηκε εργοτάξιο 30m*15m. Ξεριζώθηκαν δέντρα και εναποτέθηκαν εκχωματώσεις στον βυθό αμμώδους παραλίας καταστρέφοντάς την και γεμίζοντάς την βράχια. Τα παραπάνω συνιστούν καταστροφή αιγιαλού και παραλίας και ΔΕΝ είχαν την απαραίτητη αδειοδότηση. Η υποδομή ηλεκτρισμού που αναφέρει η μελέτη στα 12μ είναι χαμηλής τάσης και η πλησιέστερη μέση τάση είναι στα 300μ. Συνεπώς, η τροποποιητική ΑΕΠΟ ήταν παραπλανητική, και η διασύνδεση του υποβρυχίου καλωδίου απαιτεί σημαντική υποδομή μέσης τάσης επι του παραλιακού μετώπου.
Οι επιμελείς μηχανικοί που μελέτησαν το έργο επιτόπου, δεν γνώριζαν προφανώς την ύπαρξη της θέσης Λεόντι, που απέχει ελάχιστα από το «ιδεώδες» σημείο Πλακάκια και είναι ένας οργανωμένος, δημόσιος χώρος υποδοχής έργων (Σημείο σύνδεσης του υποθαλάσσιου αγωγού υδροδότησης, με εγκατεστημένο υποσταθμό μέσης τάσης). Επιθυμούσαν απλά να ικανοποιήσουν τον ΑΔΜΗΕ, κάνοντας οικονομία στο καλώδιο.
Το έργο πόντισης εκτελέσθηκε εντός του 2024. Η τεχνικά απαράδεκτη, καταστροφική για την αιγιαλό και τη γύρω περιοχή μέθοδος κατασκευής που ακολουθήθηκε, κατά παράβαση ακόμη και των προδιαγραφών που έθετε η αρχική μελέτη, προκάλεσε την παρέμβαση του Δήμου Αίγινας καθώς και την υποβολή μηνύσεων για την προκληθείσα περιβαλλοντική καταστροφή από κατοίκους της περιοχής.
Η συνέχεια είναι εξόχως Ελληνική:
Αφού ο ανάδοχος εργολάβος πόντισε το καλώδιο και το έβγαλε στο προτεινόμενο από τη μελέτη σημείο, καταστρέφοντας την παραλία και ισοπεδώνοντας τη γύρω περιοχή, διαπιστώθηκε πως το δίκτυο μέσης τάσης δεν απέχει 13 μέτρα όπως έλεγε η μελέτη. Και άρα απαιτούνταν εκπόνηση μελέτης του ΔΕΔΔΗΕ προκειμένου να έρθει η μέση τάση στο σημείο προσαιγιάλωσης.
Ο ΔΕΔΔΗΕ το σκέφτεται (;) και στο μεταξύ επί ένα χρόνο, οι φορολογούμενοι πολίτες επιβαρύνονται με τα έξοδα 24άωρης φύλαξης του σημείου εναπόθεσης του καλωδίου, λόγω του φόβου κλοπής του !
Παράλληλα, ο ΑΔΜΗΕ, σε συνέχεια των καταγγελιών και των μηνύσεων επισκέπτεται με στελέχη του το σημείο, ένα χρόνο αργότερα και σε συνάντηση με τον Δήμαρχο και με φορείς της περιοχής υπόσχεται την ανάπλαση της παραλίας και της γύρω κατεστραμμένης περιοχής, επιβεβαιώνοντας έμπρακτα πως το επιλεχθέν από τη μελέτη σημείο δεν ήταν η απόκρημνη και ακατοίκητη βραχώδης ακτή που αυτή περιέγραφε. Η ανάπλαση όχι μόνο δεν έχει συμβεί, αλλά τα χειρότερα έρχονται.
Αίφνης ο ΔΕΔΔΗΕ ξυπνά και αποφασίζει πως το έργο είναι εθνικής σημασίας και άρα πρέπει να ολοκληρωθεί άμεσα (και με το μικρότερο δυνατό κόστος…). Καταθέτει προς έγκριση στο Δήμο Αίγινας μελέτη σύνδεσης που προβλέπει την τοποθέτηση 4 τσιμεντένιων κολώνων για την εναέρια σύνδεση με τον πλησιέστερο σημείο του δικτύου μέσης τάσης, που δε βρίσκεται 13 αλλά μόλις 350 μέτρα μακριά από το σημείο προσαιγιάλωσης. Όπως είναι φυσικό, ο Δήμος αρνείται την έγκριση του έργου, καθώς του είχαν δοθεί διαβεβαιώσεις ότι η σύνδεση θα γίνει με υπόγεια διέλευση και όχι εναέρια.
Ο ΔΕΔΔΗΕ, κατά την πάγια τακτική του, αναθέτει το έργο σε τοπικό εργολάβο που φέρνει τις τσιμεντένιες κολώνες στο σημείο και ετοιμάζεται να τις τοποθετήσει (χωρίς άδεια;). Παράλληλα ο ΔΕΔΔΗΕ υπόσχεται στο Δήμο, προφορικά, και προφανώς ανυπόσταστα, πως το έργο θα είναι προσωρινό και σε εύλογο χρόνο θα μετατραπεί σε υπόγειο, ενώ παράλληλα προκαλεί εκβιαστικά δημοσιεύματα για τις καθυστερήσεις που προκαλεί ο δήμος, σε ένα έργο εθνικής σημασίας!! Παραλείπει φυσικά να πει πως η Σταχτορρόη ρευματοδοτείται ήδη από γεννήτρια και οι δοκιμές του καλωδίου υψηλής τάσης πραγματοποιούνται κανονικά.
Παραλείπει επίσης να πει, πως η προτεινόμενη, οικονομικότερη για τον ΔΕΔΔΗΕ λύση, θα προκαλέσει ακόμα μια ανεπανόρθωτη καταστροφή, πολιτιστική, περιβαλλοντική και αισθητική, αυτή τη φορά μια και θα αλλοιώσει εξάπαντος τη δυτική ακτή της Αίγινας, που έχει αποτελέσει χώρο έμπνευσης και δημιουργίας μεγάλων καλλιτεχνών αλλά και χώρο φιλοξενίας του Μουσείου Καπράλου (παραρτήματος της Εθνικής Πινακοθήκης). Το άγαλμα του Χρήστου Καπράλου «Η Μάνα» βρίσκεται στην ακτή μπροστά στο Μουσείο, και επάνω στην προτεινόμενη διαδρομή των καλωδίων μέσης τάσης.
Όπως ήταν αναμενόμενο, κανείς «μελετητής» δεν το παρατήρησε, όπως δεν παρατήρησε πως η Λεωφόρος Καζαντζάκη για την οποία ψευδώς δήλωναν πως είναι οδός όπου διέρχεται δίκτυο μέσης τάσης, δεν πήρε το όνομά της κατά τύχη, αλλά εξαιτίας της κατοικίας του συγγραφέα που βρίσκεται επίσης στο ίδιο «ακατοίκητο ακρωτήριο» και ακριβώς μπροστά από το «σημείο του εγκλήματος».
Ρωμανός Μπολώτας, Μηχανολόγος Μηχανικός, Aλέξης Μπολώτας, Οικονομολόγος

Λόγω Φωτός: το ίχνος της Αίγινας
Ακολουθούν για ιστορικούς λόγους και για πάσα χρήση, ή και για απλή συνειδητοποίηση της σημασίας του πληγωμένου και σε άμεσο κίνδυνο τόπου, εξαιρετικά εύγλωττα αποσπάσματα των επιφανών κατοίκων της ακατοίκητης ετούτης ακτής, που την ευλόγησαν με την παρουσία τους.
Τα παρακάτω αποσπάσματα δημοσιεύτηκαν για προφανείς λόγους στο πλαίσιο της εναρκτήριας έκθεσης της Δημοτικής Πινακοθήκης της Αίγινας τον Σεπτέμβριο του 2023, και υπογραμμίζουν με τον δικό τους τρόπο τη μοναδική ομορφιά της περιοχής καθώς και τους λόγους της εγκατάστασής τους σε αυτήν.
Τραβώντας ο ένας τον άλλονε ήρθανε στην Αίγινα και περάσανε ένα ή περισσότερα καλοκαίρια ο Πικρός, ο Γιώργος ο Πολίτης, η Λιλή Ιακωβίδη, ο γερο-Φωτιάδης. Μερικοί χτίσανε ή αγοράσανε δικές τους βίλες και δεν εννοούνε να το κουνήσουνε από δω: ο Πωπ, το ζεύγος Περσάκη, ο Καζαντζάκης. Και μια χρονιά ανεβήκαν και κουρνιάσανε σαν κιρκινέζια απάνου στο βουνό της Παλιοχώρας μέσα στα χαλάσματα μιας ερημοκκλησιάς ο ζωγράφος ο Βασιλείου με τη μποέμικη φτωχοπαρέα του: το Μαρτζουβάνωφ και τον Παπαλουκά. Έρημοι εκεί απάνου ζωγραφίζανε από το πρωί ως το βράδυ τις ατέλειωτες ποικιλίες του τοπίου. Κι είχαν εμέσα σε μια καλαθένια βαλίτσα λίγα ξεροκόμματα ψωμιού, δυο τρεις τσίρους, μερικά σκόρδα κι ένα κομμάτι ασβεστοποιημένο τυρί· και κρεμασμένην από ένα καρφί του τοίχου μιαν κιθάρα. Κι από κει ψηλά κατεβαίνανε κι ανεβαίνανε μιάμιση ώρα ανηφοροκατήφορο για να κουβαλήσουνε νερό μέσα στη στάμνα τους από κάποιο πηγάδι πέρα στ’ αμπέλια. Καμιά φορά ερχόντανε και τους βρίσκανε άλλοι μποέμηδες συνάδερφοι: ο Ρέντζος, ο Πολυκαντριώτης, ο Κόκκινος, μαζί με μερικές συμμαθήτριες της Σχολής Καλών Τεχνών και τότες παίρνανε την κιθάρα, την αισθηματική τους καρδιά και τις καλές φωνές τους και κατεβαίνανε στην πόλη. Περασμένα μεσάνυχτα παρελαύνανε σε μια μακρινή γραμμή μπροστά σ’ όλην την προκυμαία ίσαμε το «Κόρτε» τραγουδώντας παθητικά με τ’ ακομπανιαμέντο της κιθάρας, ενώ ο κόσμος, που τους έβλεπε, έλεγε: «Να! οι… αβράκωτοι!» -γιατί φορούσανε κοντά πανταλόνια από χακί πάνου από το γόνατο, σα Σκωτσέζοι».

Κώστας Βάρναλης «Στην Αίγινα», 1921

Αργότερα ο Καζαντζάκης εγκαταστάθηκε στην Αίγινα. Εγώ θυμάμαι ότι τον πρωτοσυνάντησα στο σπίτι του Αγγελάκη -κόρη του Αγγελάκη, φίλου τού Καζαντζάκη, είναι η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, η γνωστή ποιήτρια, συγγραφέας και πνευματικός άνθρωπος. Μετά το κέντρο, περίπου, της πόλεως της Αίγινας μετακινήθηκε προς τον φάρο, στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, κοντά στο σπίτι του Καλμούχου, του ζωγράφου, του φίλου του. Αργότερα έχτισε εκεί το δικό του το σπίτι με τον αρχιτέκτονα και δικό μας φίλο τον Βάσο Δούρα, ο οποίος έκανε ένα σπίτι-φρούριο, όπως το έλεγε ο Καζαντζάκης. Τόσο φρούριο που το πρώτο πάτωμα, όπου έμενε ο Καζαντζάκης, δεν ήταν προσιτό με σκάλα, αλλά μόνο με μία καταπακτή και ανεμόσκαλα, ώστε να μην τον ενοχλούν όταν δουλεύει. Ενα πολύ ιδιόρρυθμο και ωραίο και ενδιαφέρον σπίτι, στο οποίο έζησε πολλά χρόνια και όλη την Κατοχή. Τα τελευταία του χρόνια έζησε περισσότερο στο εξωτερικό, όπως είναι γνωστό. *

Γιάννης Παπαϊωάννου


* Από τα άρθρα του Φάνη Ι. Κακριδή «Γιάννης Παπαΐωάννου Μουσικοσυνθέτης» και «Κουβεντιάζοντας με τον Νίκο Καζαντζάκη» - πρόχειρες σημειώσεις που κρατούσε ο Ιωάννης Θ. Κακριδής στη διάρκεια συνομιλιών του με τον συγγραφέα το 1953. Βλ.Εφημερίδα Καθημερινή, 14 Οκτωβρίου 2007.

Με τη µεσολάβηση του Τηλέµαχου Αποστολόπουλου, ο Τάκης Καλµούχος µε καλεί στην Αίγινα να δοκιµάσω µια ωραία πέτρα που υπάρχει στο νησί. Ο Καλµούχος και ο Καζαντζάκης, στενοί φίλοι, το 1935 αποφασίζουν να ζήσουν στην Αίγινα, σ’ ένα ερηµικό µέρος του νησιού, για να δουλέψουν µακριά απ’ τον κόσµο. Βρήκαν µια έκταση σ’ ένα ακρωτήρι στο βορειοδυτικό µέρος της Αίγινας. Την αγόρασαν, τη µοίρασαν και χτίσανε τα σπίτια τους.
Φτάνω στην Αίγινα το καλοκαίρι του 1951 φιλοξενούµενος του Καλµούχου. Με φέρνει σε επαφή µε ένα Αιγινήτη γείτονά του, τον Αντώνη Χατζόπουλο, που είχε νταµάρι και θα αναλάµβανε να µου βγάλει την πέτρα. Μου φέρνει δύο µικρά κοµµάτια πουρί για να δοκιµάσω...

Χρήστος Καπράλος

* Χρήστος Καπράλος, «Αυτοβιογραφία» συµπληρωµένη από τη Σούλη Καπράλου, εκδόσεις Άγρα 2001.

Ο περίπατος λοιπόν στην ακροθαλασσιά στάθηκε για µένα µια αποκάλυψη, παρατηρώντας τα σχήµατα που είχαν πάρει οι πέτρες µε τον καιρό. Έτσι τις ώρες του µπάνιου γινόταν και η συγκοµιδή. Οργώναµε µε τη Σούλη από το πρωί τα ακρογιάλια φορώντας τα µπανιερά µας και φορτωνόµασταν τις πέτρες σε τσάντες απ’ τους ώµους µας. Το βράδυ, µε µια λαµπίτσα συντροφιά, γινόταν η µεταµόρφωση.... *

Χρήστος Καπράλος

* Χρήστος Καπράλος, «Αυτοβιογραφία» συµπληρωµένη από τη Σούλη Καπράλου, εκδόσεις Άγρα 2001.

Έχω το προνόμιο να ζω αρκετούς μήνες του χρόνου στην Αίγινα. Νησί συνέχεια του αττικού τοπίου. Μένω στο βόρειο τμήμα, στο παραλιακό απ’ την πλευρά του Καζαντζάκη που λέμε. Απέναντι βλέπουμε τα νησάκια, τις Λαούσες. Το γνωστό φως του Αιγαίου είναι εκεί παρόν. Το πρωί αρχίζει μ’ ένα στρογγυλό ήλιο που για λίγο μπορείς να τον δεις, γιατί μετά, το φως γίνεται τόσο έντονο που σε τυφλώνει. Πέφτει σε γη και θάλασσα και καίει τα πάντα. Το μεσημέρι, μόλις μπορείς να διακρίνεις τους κορμούς από τις ελιές και τη γη κάτω από τις φιστικιές, σκασμένη σαν διψασμένα χείλια νέγρου. Ο ιδρώτας τσούζει τα μάτια, κατεβαίνει στο στόμα, στα χείλη, στη γλώσσα, είναι αλμυρός. Η φωτιά έχει ανάψει για τα καλά. Καίει το τοπίο και αφήνει στο τέλος τις στάχτες που τις ζωγραφίζω, γι’ αυτό τα τοπία μου είναι σκούρα. Ξέρω ότι εκείνη την ώρα στην Αθήνα, στο κέντρο, τα λεωφορεία γεμάτα ανθρώπους αγκομαχούν ανεβαίνοντας την Ακαδημίας. Σκορπούν καυσαέρια μαζί με μια άγρια ποίηση και μια απάνθρωπη αδικία. Το απόγευμα το φως μας δίνει τις ίδιες διαβαθμίσεις με του πρωινού απ’ την άλλη πλευρά των πραγμάτων. Το βράδυ τα άστρα ανάλογα με τις διαθέσεις του αγνώστου είναι μακρυά, άλλοτε πιο κοντά και πολλές φορές νομίζεις ότι μπορείς να τα πιάσεις. Εκεί επάνω για μια στιγμή μου πέρασε η σκέψη, ότι μπορεί να υπάρχει μια αιωνιότητα που δεν έχει σχέση με το τι θ’ απογίνω εγώ, και δεν φοβήθηκα.

Σταύρος Ιωάννου

…Το σπίτι του Νίκου και της Αγγέλας ήταν το ανοιχτό σπίτι όλες τις ώρες. Με τον Νίκο δεν ήξερες πού άρχιζε η Τέχνη του, η ζωγραφική του, και πού τελείωνε η Τέχνη της ζωής. Όλα είναι Τέχνη. Το µεγάλο τραπέζι, αρχαία εστία, πάντα γεµάτο να δεχτεί τον ξένο και το φίλο. Οι καρέκλες, οι γάτες, τα σκυλιά. Σε όλα τα σπίτια τα έπιπλα υπάρχουν ή για να εξυπηρετούν ή να διακοσµούν. Στου Νικολάου, τα πάντα έµοιαζαν και µοιάζουν -γιατί η Αγγέλα τίποτα δεν µετακίνησε- ως µέσα από τη ζωγραφική και για τη ζωγραφική. …Σ’ ένα, διαρκώς, πάντα ανοιχτό σπίτι. Το σπίτι µε τα δεντρολίβανα, αυτό, το κόσµηµα της Αίγινας…

Γιάννης Νεγρεπόντης *

* το κείμενο περιέχεται στη μονογραφία «Νίκος Νικολάου», επιμ. Όλγα Μεντζαφού-Πολύζου, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα 1998.

...Το 1976 ήρθα στην Αίγινα για τον Νίκο. Τραβούσε δε όλους στο περιβάλλον του µε τον µαγνήτη που είχε. Αγόρασα κι εγώ ένα σπίτι στην γειτονιά του κι από τότε ερχόµουν συχνά σ’ αυτό το νησί. Στο σπίτι του της Αίγινας γινόταν κάτι το παρόµοιο µε το µαγαζί που είχε στην εποχή της Κατοχής στην Αθήνα, µε το ίδιο πνεύµα αλλά µε άλλη µορφή. Στην Αίγινα ήταν γνωστός απ’ όλους τους κατοίκους του νησιού. Το σπίτι του ήταν πνευµατικό κέντρο. Η φιλοξενία και η φιλία του -επαναλαµβάνω- ήταν κάτι αµέτρητο. Μεσηµέρι και βράδυ είχε κόσµο για φαΐ, παρέα και συζήτηση. Ήταν γενικά ολιγόλογος, άκουγε περισσότερο απ’ ό,τι µιλούσε αλλά µε το «ναι» και το «έτσι είναι» και µε το µεγάλο του χιούµορ τα έλεγε όλα. ...Για πολλούς µικρούς και µεγάλους είναι πάντα µαζί µας και θα τον βρούµε στο καινούργιο του Βασίλειο.

Κώστας Ανδρέου *

* το κείμενο περιέχεται στη μονογραφία «Νίκος Νικολάου», επιμ. Όλγα Μεντζαφού-Πολύζου, Εκδόσεις Αδάμ, Αθήνα 1998.


Λόγω Φωτός. Το Ίχνος της Αίγινας (Σεπτέμβριος 2023)

«Με την επίγνωση της ζώσας και συναρπαστικής εικαστικής κληρονομιάς του νησιού που του προσδίδει μια ακόμη μοναδικότητα, καθώς τόσα «ιερά τέρατα» της νεότερης ελληνικής ζωγραφικής και γλυπτικής επέλεξαν την Αίγινα ως τόπο διαμονής και δημιουργίας, αλλά ταυτόχρονα, με την επίγνωση της ζώσας αύρας αξέχαστων λαΐκών πρωτογενών δημιουργών και σημαντικών καλλιτεχνών του νησιού, μια διακαής επιθυμία αλλά και ανάγκη πολλών ετών προχωρά στην τελική της ευθεία.


Στην εναρκτήρια αυτή έκθεση, παρουσιάζονται αποκλειστικά έργα δημιουργών που δεν βρίσκονται πλέον στη ζωή, με την ελπίδα η παρουσία αυτή των έργων τους να αποτελέσει έναν ελάχιστο φόρο τιμής στον ζωντανό και οργανικό ίσκιο τους. Στον βίο τους που συνδέθηκε με την Αίγινα του φωτός και της απέριττης γραμμής. Την Αίγινα του διαχρονικού μύθου, την Αίγινα της ώχρας, του γαλανού και του χοντροκόκκινου. Η έκθεση πραγματοποιείται με την πολύτιμη και γενναιόδωρη συμβολή των οικογενειών των παρουσιαζόμενων δημιουργών, καθώς και φίλων συλλεκτών του έργου τους. Η προσφορά όλων τους, στον βραχύ δεδομένο χρόνο του παρόντος εγχειρήματος, στάθηκε ανεκτίμητη.
Το τοπίο της Αίγινας, τόσο κοντινό και ταυτόχρονα τόσο μακρινό από εκείνο της Αθήνας, διασώζει ως σήμερα, παρά τις πολυάριθμες οικιστικές επεμβάσεις στις οποίες εξακολουθεί να υπόκειται, μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία, μια αναλλοίωτη σχεδόν αύρα. Την ίδια εκείνη που το καθιέρωσε ως προσφιλή προορισμό και θερινή ή και μοναδική κατοικία -αλλά και ως θεματικό πεδίο για την εικαστική δημιουργία αναπάντεχα μεγάλου αριθμού γλυπτών και ζωγράφων. Από τον Ουμβέρτο Αργυρό, τον Στέφανο Λάντσα, τον Σπύρο Παπαλουκά, τον Αλεξάντερ Μπαρκώφ, τον Φώτη Κόντογλου, τον Γεράσιμο Στέρη και τον Πολύκλειτο Ρέγκο, τον Τζούλιο Καΐμη και τον Klaus Vrieslander, ως τον Σπύρο Βασιλείου, τον Γιάννη Τσαρούχη και τον Τάκη Καλμούχο, την Ηλέκτρα Χαλκούση, τον Χρήστο Καπράλο και τον Γιάννη Παππά, τον Γιάννη Μόραλη, τον Νίκο Νικολάου, τον Κώστα Ανδρέου και τον Ανδρέα Βουρλούμη, τον Γιώργο Μανουσάκη, τον Ανδρέα Φωκά και τη Μαρία Πωπ, τον Πέρη Ιερεμιάδη, τον Ιάσονα Μολφέση, τον Σταύρο Ιωάννου, τον Γιάννη Σανταντόνιο, τον Ίωνα Πικιώνη, τον Παύλο Σάμιο και την Ειρήνη Βουρλούμη, ή ακόμη, τους σημαντικούς αρχιτέκτονες Δημήτρη Πικιώνη και Κυριάκο Κρόκο, πολλοί υπήρξαν οι δημιουργοί που επισκέφθηκαν ή εγκαταστάθηκαν κατά περιόδους στο νησί, καθιστώντας το θερινό καταφύγιο και δεύτερο τόπο τους και συναναστρεφόμενοι εκεί σημαντικούς ανθρώπους των Γραμμάτων μας όπως ο Άγγελος Σικελιανός και ο Γιώργος Σεφέρης, ο Νίκος Καζαντζάκης και η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ. Ψηλαφίζοντας, σαν την τελευταία, την «Αιωνιότητα του χωραφιού, το μαγκάνι που γύριζε στον άπειρο χρόνο», χαράζοντας «προσχέδια για ένα σπίτι, έναν τοίχο, μια κάτοψη», ζωγραφίζοντας «ουρανούς που τους διαπερνάνε χρώματα τρυφερά και ονειρικά».


Ο συνειδητός επισκέπτης της Αίγινας, προσπερνώντας γοργά το πρόσημο του «κοντινού τουριστικού προρισμού», αναμετριέται με το απαλό θαλασσινό της περίγραμμα, με τις λιτές ορεινές γραμμές της. Με τις ώχρες και τα πηχτά γαλανά, τα χοντροκόκκινα, τα ρόδινα και τα αχνοπράσινα ενός απέριττου αλλά εξαίσια αρμονικού τοπίου, όπου σύγχρονοι εικαστικοί καλλιτέχνες επιλέγουν εκ νέου να εγκαταστήσουν τα εργαστήρια και τη θερινή κατοικία τους. Το βλέμμα τους εξακολουθεί να βρίσκει τόπο να ταξιδεύει, να διεισδύει στις φωτεινές εστίες του τόπου κι ο χρωστήρας τους, να θωπεύει τον καμβά. Προσεγγίζοντας έτσι τον άλλο τόπο, αυτόν όπου ο Νίκος Νικολάου επέλεξε να εργαστεί και να κατοικήσει γιατί ξαναβρήκε σ’ αυτόν το «αττικό φως» που εξέλειψε από την Αττική. Τον τόπο που ο Γιάννης Παππάς από τύχη αγαθή επισκέφθηκε «για να κατοικήσει στη συνέχεια ένα από τα ωραιότερα σημεία του που αγάπησε με το πρώτο βλέμμα» -στην Περιβόλα: «Αυτό είναι, αυτό πρέπει...», σημειώνει ο ίδιος στα «Τετράδια της Αίγινας...».


Τα περισσότερα από τα έργα αυτά, χρησιμοποιούν λιτά μέσα. Αυτή ωστόσο η οικονομία, είναι εκείνη ακριβώς που επιβάλλει η ίδια η φυσιογνωμία του νησιού, η δίχως εξάρσεις κατακτημένη του ελληνικότητα που γοήτευσε άλλοτε τους οδοιπόρους της γενιάς του ’30: πολλοί από τους δημιουργούς ετούτους, βρέθηκαν τυχαία ή από σύσταση οικείου τους καλλιτέχνη που προηγήθηκε εκεί και επέλεξαν να μείνουν, ίσως γιατί σε λίγους ελληνικούς τόπους υπάρχει ετούτη η συνταρακτική διαφάνεια, η ελάχιστη διάθλαση του φωτός και η έλλειψη chiaroscuro που καθιστά σημαίνον το βάρος των ελάχιστων αποτυπώσεων, του μικρότερου περιγράμματος.


Επιστρέφοντας στο τοπίο αυτό που μας ανέθρεψε, όσοι το αγαπήσαμε, εξακολουθούμε να ονειρευόμαστε τις μικρές αποθεώσεις της ύλης του: εφήμερα ευρήματα στα κανατάδικα του Μεσαγρού με την υγρή πασπάρα, απρόσμενες εκρήξεις χρωμάτων, διασταυρώσεις ιστίων στο λιμάνι, οξυκόρυφες λάμψεις στην ψαραγορά με τα ασημώματα στους μαρμάρινους πάγκους, συκιές και τείχη από δεντρολίβανα στις παλιές βεγγέρες του Νικολάου, αδελφικού φίλου και συνοδοιπόρου του Μόραλη. Στο σπίτι του Νίκου και της Αγγέλας στα Πλακάκια, που ήταν «το ανοιχτό σπίτι όλες τις ώρες», με το «μεγάλο τραπέζι, αρχαία εστία, πάντα γεμάτο να δεχτεί τον ξένο και το φίλο». Θροΐζοντες ίσκιοι στις φυστικιές, απαράλλαχτες με εκείνες του Βουρλούμη, τα «μικρά ζωγραφικά ποιήματα που», κατά το Γιάννη Παππά, «όπως τα ποιήματα του λόγου, γεννούν αντηχήσεις στη ευαισθησία, ανακαλούν εικόνες και ψυχικές διαθέσεις…».


Ίρις Κρητικού
Αρχαιολόγος- Ιστορικός της Τέχνης
Επιμελήτρια της έκθεσης