Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και ωφέλιμη ήταν κι αυτή η πρωτοβουλία από την Ομάδα Προστασίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς Αίγινας, τα μέλη της οποίας διοργάνωσαν και πραγματοποίησαν την Παρασκευή 29 Απριλίου, ξενάγηση στο βυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου Μαύρικα στην περιοχή του Κοντού. Η ξενάγηση, που έγινε από τον αρχιτέκτονα Ιωάννη Δέδε, συγκέντρωσε το ενδιαφέρον ενός μεγάλου κοινού, που ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα της ομάδας.
Το καλωσόρισμα του Γιώργου Μπήτρου.
Καταρχήν να σας ευχαριστήσουμε για την ανταπόκρισή σας. Διαλέξαμε αυτή την ημέρα γιατί είμαστε μέσα στις ημέρες του Πάσχα και πολλοί από μας είναι πιο εύκολο σε όλους μας να είμαστε εδώ.
Είναι η τρίτη μας εξόρμηση μετά την Ομορφοκκλησιά, η τρίτη μας πρωτοβουλία μετά τους χαιρετισμούς που κάναμε πάνω στην Επισκοπή και θέλαμε να δούμε αυτή την εκκλησία γιατί λίγοι από μας την έχουμε δει, έχουμε μπει μέσα. Δεν τη γνωρίζουμε.
Είναι ένας ναός ο οποίος σχεδόν είναι άγνωστος, ενώ πως θα ακούσουμε είναι πάρα πολύ σημαντικός. Ξα σας πω μερικά πράγματα για την ομάδα μας στο τέλος αφού τελειώσει η ξενάγηση
Η ξενάγηση του Ιωάννη Δέδε.
Μία πρώτη γνωριμία με τα χαρακτηριστικά του ναού.
"Άγιος Νικόλαος του Μαύρικα, του Μαύρικα γιατί ένας εκ των ανακαινιστών λεγόταν Μαυρίκας. Ήταν παλαιά Βυζαντινή οικογένεια των της Αίγινας, αναφέρονται και στους Βενετούς αναφέρονται και στους Ναυπλιείς τα ονόματά τους, αλλά πάμε να μιλήσουμε για το ναό.
Αν κάνουμε μία βόλτα μετά, θα δούμε ότι κάτι δεν πάει καλά σ’ αυτό το ναό. Σαν να είναι άλλο το μπροστά, άλλο το πίσω, άλλο είναι πιο παλιό, άλλο είναι πιο καινούργιο. Θα μπορούσα να πω και δεν ξέρουμε.
Οι τοιχογραφίες μέσα όμως έχουν τη δική τους ιστορία και θα μας πουν τι γίνεται έξω. Αυτό που θα σου πω μόνο να προσέξετε στο έξω πέρα από το ότι φαίνεται να έχουν έρθει δύο ναοί και έχουμε κολλήσει ο ένας στον άλλον. Ένας στον τύπο της Ομορφοκκλησιάς, όσοι είχατε έρθει. Μονόχωρη, βασιλική καμαροσκεπής και ένα κομμάτι το οποίο είναι σταυροειδές με τρούλο, σαν να ήρθαμε και τα κολλήσαμε και τα δύο.
Είναι κάτι πολύ συνηθισμένο, ουλάχιστον βυζαντινή αρχιτεκτονική, το ότι όσο προχωράμε προσθέτουμε δεν πάμε να δούμε πώς το κάνουν οι παλιοί να κάνω κάτι αντίστοιχο δίπλα. Τι κάνεις τώρα; αυτό θα βάλουμε τώρα, απλά τότε το έκανε λίγο περισσότερη επιμέλεια και δεν είχαν αλουμίνια!
Έχουμε πολλές φάσεις, το βασικό που μας δείχνει ότι αυτός εδώ ο ναός έχει χρησιμοποιηθεί και έχει πέσει και ξανασηκωθεί είναι ο τρούλος του. Ο τρούλος που είναι πάρα πολύ χαμηλός.
Αυτό δεν εξηγείται ούτε στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, ούτε στο καθαρό Βυζάντιο, όπου εκεί έχουμε λίγο πιο μεγάλους, ούτε ούτε καν στους οθωμανικούς.
Άρα αυτό μας λέει ότι κάποια στιγμή αυτό που είχαμε σαν κανονικό τρούλο έπεσε και ο λαϊκός τεχνίτης όπως - όπως προσπάθησε να αναμορφώσει αυτή τη μορφή που κάπως θυμόταν, χωρίς όμως να έχει την τεχνογνωσία της θολοδομίας για η τεχνογνωσία της θολοδομίας χάνεται κατά τους Οθωμανικούς χρόνους γιατί δεν επιτρέπονται τρούλοι. Γι’ αυτό και κοντός.
Από ‘κει και πέρα το άλλο που βλέπουμε να μιλάμε για ένα Βυζαντινό ναό, αλλά βλέπουμε δύο πόρτες οι οποίες θα τις δούμε και στα λαϊκά σπίτια της Αίγινας. Άρα και με τις πόρτες είχαμε θέμα. Της αλλάξαμε και της αλλάξανε σίγουρα, της μεγαλώσαμε γιατί οι βυζαντινοί ναοί έχουν πολύ χαμηλές πόρτες: Πρώτον για την ταπείνωση του ανθρώπου μπαίνοντας μέσα και δεύτερον για όχι για οχυρωματικούς λόγους, γιατί μία χαμηλή πόρτα δεν επιτρέπει στον επιτιθέμενο να μπει οπλισμένος μέσα. Άρα θα έπρεπε να σκύψει να μπει άοπλος και έτσι λειτουργεί και σαν ένα μικρό φρούριο ο ναός.
Είχαμε πει και στην Ομορφοκκλησιά, έχουμε πει άλλες σε άλλες κατ’ ιδίαν συζητήσεις και για την Παλαιόχωρα πάνω ότι οι ναοί ήταν κυρίως οικογενειακοί, συντεχνιακοί. Άρα στην ουσία ήταν ο πυρήνας της οικογένειας, ο πυρήνας της συντεχνίας και άρα και το αμυντικό κέντρο. Όταν δεν έχουμε πύργο έχουμε εκκλησία. Γι’ αυτό και δεν θα δεν θα δούμε και ανοίγματα. Βλέπετε όλο κι όλο δύο πόρτες και δεν ξέρουμε αν είχε και δύο πόρτες μόνο για μία και ότι φως έπαιρνε από τα ανοίγματα του τρούλου που δεν ξέρουμε πως ήταν. Αυτά που έχουμε τώρα, αν πάτε την εποχή γωνία θα δείτε και ένα τουβλάκι πολύ-πολύ σύγχρονο. Το βρήκαμε, το βάλαμε.
Θα μείνουμε σε τρεις φάσεις τοιχογράφησης, τέσσερα πράγματα θα δούμε: Τις τρεις φάσεις τοιχογραφήσης, που μας δείχνουν από πού ξεκινάει, τι ξεκινάει και πως συνεχίζει και αυτά που είναι και τα αγαπημένα μου μέσα στο ναό τα ακιδογραφήματα, τη λαϊκή ευσέβεια, η οποία από την αρχή των αρχαίων Ελλήνων μέχρι και τώρα, υπάρχει σ’ αυτά".
Η ξενάγηση στο εσωτερικό του ναού.
"Όταν μπαίνει κάποιος μέσα και βλέπει αυτή την κατάσταση λέει, ωραία και τώρα από που ξεκινάμε και τι γίνεται εδώ. Και εδώ είναι που βλέπουμε την καμάρα και λένε “το αυγό έκανε την κότα ή η κότα το αυγό;”
Οι σημαντικότεροι μελετητές του μνημείου δεν έχουν συμφωνήσει, δεν ξέρουμε αν το πρώτο - πρώτο κομμάτι είναι εδώ και προεκτάθηκε προς τη δύση ή αν προεκτάθηκε προς την ανατολή. Δομικά, αρχιτεκτονικά δεν αποδεικνύεται κάτι γιατί αυτός ο τύπος απαντάται καθ' όλη τη διάρκεια των χριστιανικών χρόνων, εδώ το δυτικό κομμάτι το βλέπουμε από τον 11ο - 12ο αιώνα και μετά.
Άρα, το μόνο που μπορεί να μας δώσει μία πληροφορία είναι δύο τοιχογραφίες και είναι αυτές που βλέπουμε όχι στο τέμπλο, αλλά εκατέρωθεν του τέμπλου και τις οποίες οι μελετητές τις έχουνε χρονολόγηση περίπου στον 11ο αιώνα. Είναι Χριστός και Παναγία, φαίνονται αρκετά αχνά, είναι στη θέση των δεσποτικών εικόνων που θα ήταν στο τέμπλο, αντίστοιχη θέση Χριστού και Παναγίας έχουμε στη Μονή της Παναγίας.
Το ότι εδώ έχουμε χτιστό τέμπλο, δεν σημαίνει ότι υπήρχαν την περίοδο που χτίζεται, η αρχική φάση, χτιστά τέμπλα ή και αν υπήρχαν καν τέμπλα. Γιατί υπάρχει και μία θεωρία που λέει ότι τα τέμπλα είναι ίδιο τον αστικών ναών και ότι είναι οι οποίοι δεν είναι σε αστικό περιβάλλον δεν χρησιμοποιούν τέμπλο δεν έχουν λόγο να χωρίσουν.
Από εκεί και πέρα, αυτό που μας βοηθάει πάντα, πέρα από την τυπολογία, είναι οι επιγραφές. Οι επιγραφές μας, λοιπόν, είναι εδώ μία από τη μία μεριά και μία από την άλλη μεριά, όπου αναφέρονται οι δωρητές, αναφέρονται οι άρχοντες του τόπου της εποχής, που δεν ήταν τίποτα άλλο από τους Καταλανούς μας, αγαπημένοι φίλοι και μας χρονολογούν με αυτή την φάση των τοιχογραφιών, τον Μέγα Βασίλειο σε πολύ νεανική μορφή, όπως και την Παναγία στο 1330, 1838 από κτίσεως κόσμου κατά το βυζαντινό.
Αυτός ο χριστός εδώ (σ.σ. ο ομιλητής δείχνει τοιχογραφία) είναι αντίστοιχα 11ου αιώνος, θα δείτε είναι η χαρά των Κομνηνών με όλα αυτά τα διακοσμητικά στοιχεία, αυτούς τους πολύ αδρούς προπλασμούς, τη στιβαρότητα των Κομνηνών και μετά όπως αντίστοιχα και ο Άγιος Γεώργιος θα δείτε έχει τα ίδια κοσμήματα, ην ίδια γραφή, αυτή η γωνία, λοιπόν, πρέπει να φανταστούμε ότι είναι η αρχαιότερη γωνία του ναού, το οποίο σημαίνει ότι όταν έχουμε την αρχαιότερη γωνία εδώ, σίγουρα αυτό το κομμάτι υπήρχε και άρα δεν μας έχει δείξει κάτι ο σοβάς θα πρέπει να κατεβάσουμε, να φτάσουμε λίγο πιο πέρα για να δούμε. Θα πρέπει να δούμε ότι το ιερό, ίσως τελικά να μετακινήθηκε και λίγο παραπέρα για να μεγαλώσει, δεν είναι συνηθισμένο στην ναοδομία να μετακινούμαι το ιερό, συνήθως η Αγία Τράπεζα δεν μετακινείται.
Παρόλα αυτά, επειδή πήγαμε πίσω και εξακολουθεί ο χώρος του ιερού να είναι μέσα στο ιερό, νομίζω με τον εκκλησιαστικό όρο κατ’ οικονομία, επετράπη τον να μεγαλώσει και προς τη μία μεριά και προς την άλλη.
Άρα 1.000. με 1.100, 1.330 αυτό που βλέπουμε σ’ αυτόν τον άξονα, σε αυτή την κεραία και σε αυτήν την κεραία και μετά έρχεται η οικογένεια του Μαύρικα το 1522 μάλιστα και 18 Μαΐου, δηλαδή σε ένα μήνα έχει γενέθλια πεντακοσίων ετών η τελευταία της ανακαίνιση, να μας τοιχογραφήσει του Ιερού με την Πλατυτέρα. Θα τη δείτε μετά και να μας τοιχογραφίσει και το τέμπλο".
Ο επίλογος.
"Αυτά είναι τα πολύ βασικά στοιχεία. Αυτά είναι που το κάνουν και γοητευτικό βέβαια, ότι μπορούμε να δούμε πολλά, αλλά δεν μπορούμε να πούμε πολλά και δεν μπορούμε να πούμε πολλά και ευτυχώς για μας γιατί παρότι έχουν περάσει τεράστιοι μελετητές από ‘δω, υπάρχει ακόμα χώρος για παραπάνω μελέτη για παραπάνω έρευνα και ελπίζω κάποια στιγμή, έτσι το παράπονο όλων των αρχιτεκτόνων, αγιογράφων, αρχαιολόγων, να βρεθεί κάποιο σοβαρό κονδύλι ώστε να μπορεί να γίνει και μία σοβαρή αποκατάσταση ενός μνημείου, που πιθανόν να είναι και από τα παλαιότερα σ’ αυτή την κατάσταση στην Αίγινα.
Γιατί αν μιλάμε για 11ο αιώνα, 11ο αιώνα στην Περαχώρα δεν έχουμε Τα γοητευτικά μας επίσης, θα δούμε τους στίχους χαράγματα μικρών καραβιών. Ο καθένας το καράβι του, όπως το είχε όπως τώρα θα κάναμε το αυτοκίνητό μας, το χαράζουμε πάνω στην εικόνα και γράφουμε Κύριε μνήσθητι του καπετάνιου και του πλεούμενου εν ημέρα Κρίσεως.
Με την ημερομηνία του, το τελευταίο ακιδογράφημα που έχουμε είναι γύρω στα 1640. Άρα από πριν το 1.550 μέχρι και το 1.640 έχουμε ανθρώπους έρχονται και χαράζουν και αποθέτουν την ελπίδα τους και την ικεσία τους στην εικόνα. Όχι απλά πάω και προσεύχομαι αλλά το καταγράφουν ώστε να το θυμάται να είναι εκεί".
Μία σύντομη γνωριμία με την Ομάδα Προστασίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς Αίγινας, από τον Γιώργο Καλόφωνο.
"Η ομάδα ιδρύθηκε από λίγους ανθρώπους περίπου 20 μέλη, που βρέθηκαν μέσα στις συνθήκες του της πανδημίας, που ήταν πολύ δύσκολη η συγκέντρωση ανθρώπων, πέρσι.
Έγινε ίδρυση της ομάδας, ένα καταστατικό και όπως προβλέπει ο νόμος δημιουργήθηκε μία Διοικούσα Επιτροπή η οποία αναλαμβάνει να τρέχει τα θέματα αυτή της ομάδας μέχρι να γίνει η πρώτη συνέλευση και αμέσως μετά οι εκλογές.
Τώρα που τα πράγματα έχουν οπωσδήποτε καλυτερέψει και βλέποντας ένα μεγάλο ενδιαφέρον και από ανθρώπους τους οποίους τότε δεν είχαμε μπορέσει να προσεγγίσουμε και με τις τρεις αυτές εκδηλώσεις οποίες οργανώσαμε ως τώρα, νομίζω ότι πιστεύουμε όλοι ότι έχει έρθει η στιγμή να μαζευτούμε, να γίνουν εγγραφές νέων μελών, των ανθρώπων που ενδιαφέρονται, να γίνει μία ενημέρωση γύρω από τους στόχους και έτσι πιο λεπτομερής για τους ενδιαφερόμενους, να γίνει μία συζήτηση για τις προοπτικές μιας τέτοιας ομάδας.
Να θυμίσω ότι εμάς η αρχική μας ιδέα ήτανε ότι υπάρχει μία τεράστια πολιτιστική κληρονομιά, μνημεία, το τοπίο ακόμη στην Αίγινα, είναι πάρα πολύ πυκνή από ιστορία, χρειάζεται μία πρωτοβουλία ανθρώπων που θα μπορέσει να βοηθήσει στη σωστή κατεύθυνση στο να παραμείνουν αυτές οι μνήμες, να παραμείνουν αυτά τα μνημεία.
Δυστυχώς η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν μπορεί να τα προσέχει όλα, λόγω έλλειψης πόρων και προσωπικού. Εμάς η ιδέα μας ξεκίνησε τοποθετώντας τις πόρτες και τα παράθυρα στο δίδυμο ναό, στην κορυφή της Παλαιόχωρας, το φρούριο, το οποίο ήταν ανοιχτό στους ανέμους, στους ανθρώπους οι οποίοι περνάνε μέσα και ενδεχομένως βρίσκανε και καταφύγιο, με ολέθριες συνέπειες για το μνημείο.
Αυτό έγινε χάρη σε κάποιες χορηγίες και θέλω να πω ότι αυτό ξεκίνησε από μία ιδέα του Γιώργου Μπήτρου και γύρω από αυτή την προσπάθεια χρειαζόταν ένας φορέας για να μπορέσει αυτό το πράγμα να προχωρήσει και είπαμε ότι τέτοια πράγματα και η ιδέα μας με θετικό τρόπο να παρεμβαίνουμε. Δηλαδή, πιο πολύ μας ενδιαφέρει να δώσουμε ένα παράδειγμα ότι μπορούν να γίνουν πράγματα σωστά, να μην προσβάλλουν τα μνημεία, να γίνονται νόμιμα, να μη γίνονται αυθαίρετα και παράλληλα βέβαια, όλες οι άλλες εκδηλώσεις για την ευαισθητοποίηση, αλλά πάλι με ένα θετικό τρόπο.
Είναι πολύ εύκολο κάνεις να ασκεί κριτική, πάρα πολλά πράγματα είναι στραβά δυστυχώς στη χώρα μας, αλλά δεν νομίζω ότι πια είναι παραγωγικό. Το πιο σωστό πράγμα είναι να δούμε τι μπορεί ο καθένας από μας να κάνει, αλλά να το κάνουμε μέσα στο πολύ σωστό νομικό και επιστημονικό πλαίσιο".
Το κάλεσμα της ομάδας.
"Την ερχόμενη Κυριακή στις 11:00 θα μαζευτούμε στο “Κάππος Έτσι” το οποίο μας παραχωρεί το χώρο στην αυλή την πίσω, που μπορούμε να είμαστε συγκεντρωμένοι και απερίσπαστοι, για μία κουβέντα και εγγραφές μελών".
